Tijd voor speculaas

De Decembermaand is weer in zicht, van oudsher de tijd van de speculaasjes, al kan je ze tegenwoordig het hele jaar door kopen. Toen ik op de zolderverdieping een speculaasplank zag staan, vroeg ik me af wat eigenlijk de geschiedenis van speculaas is.

We weten wel dat speculaasjes en speculaaspoppen gemaakt worden met behulp van zo’n koekplank, maar waarom? De meest aangenomen verklaring dat die koekplank waarmee de speculaas werd gemaakt, te maken heeft met het woord speculaas komt voort uit het feit dat het Latijnse woord voor spiegelbeeld ‘speculum’ is. De afbeeldingen werden door middel van de plank uiteraard in spiegelbeeld afgedrukt en dan is er snel een link te leggen met speculaas.

Geschiedenis
De koekplank kent al een heel oude geschiedenis, de oudst bekende koekplank in Nederland stamt al uit de 16e eeuw, maar vooral in de 17e en 18e eeuw was het uitsnijden van hout tot een koekplank een vakmanschap. Soms maakte de bakker ze zelf, maar ook de marskramer verdiende een centje bij met het uitsnijden van hout. Meestal werd hiervoor het hout van fruitbomen gebruikt, maar ook beukenhout was in trek. Er waren maar enkele vormsnijders die er hun beroep van hadden gemaakt en zij hadden dan ook een eigen modellenboek met zeer nauwkeurige prenten.

Planken met een verhaal
Vaak werden de koekplanken gebruikt om speculaasjes te maken die een beeld gaven van wat er in de maatschappij speelde, een impressie van het leven van alledag. Tegenwoordig kennen we het molentje, het speculaasmannetje en -vrouwtje en verschillende dieren. Maar als je oude planken bekijkt, zie je dat de plank een verhaal kan vertellen, b.v. de politieke voorkeur van de bakker. Naast oude Germaanse motieven als de levensboom, de zwaan en de haan, komen we typisch Bijbelse motieven tegen als Eva en de slang, Gabriël en Maria en het Lam Gods. We ontmoeten boeren, vissers, matrozen, kuipers, slagers, sinterklazen. Talloze dieren als paarden, schapen, varkens en koeien, alsmede fabeldieren als de draak, de eenhoorn of vogel Grijp zijn op de planken te zien. Bekend is ook dat de speculaaspop een middel was om aan te zeggen dat men een vrouw als potentiële bruid zag. De voorstelling van de man die een boom plant, verwijst ook naar dit gebruik. Kortom, heel het huiselijke, maatschappelijke, culturele en religieuze leven van onze voorouders vinden we op de koekplanken terug.

Er valt iets te vieren
Het houtsnijwerk van de koekplankmaker is één van de kunstzinnigste en fleurigste vormen van geschiedbeschrijving die we kennen. Zoals het uiteindelijke product waarvoor hij de basis legt, de speculaaskoek, wel een smákelijke vorm van geschiedbeschrijving is. Samen met de speculaasbakker brengt hij het leven terug tot zijn meest appetijtelijke proporties. Het is of ze willen zeggen: tast toe, hap er maar in, er valt iets te vieren. Zo proberen ze een vrolijke draai aan de donkere wintermaanden te geven.
Als u voortaan een speculaasje eet, eet u dat vast niet meer gedachteloos!

Alie Tas